الگوهای ژانر تاریخی در دنیا فانتزی سه گانه ارباب حلقه ها - وبلاگ هوانورد

به گزارش وبلاگ هوانورد، می دانیم که سه گانه ارباب حلقه ها (the lord of the rings) و سه گانه هابیت (the hobbit) به لحاظ ژانری، فانتزی محسوب می شوند. ژانر فانتزی از دید مطالعات سینمایی به فیلم هایی اطلاق می گردد که به خلق جهانیی سراسر متفاوت با جهان واقعی ما دست می زنند؛ جایی که قوانین و منطق این جهانیی وجود ندارد و حتی تخیلات علمی هم نمی تواند به آن منطق جامه عمل بپوشاند. اگر چنین بود و می شد برای اتفاقات حاکم در آن جهان توجیهات علمی پیدا کرد، آن فیلم دیگر به ژانر علمی- تخیلی تعلق داشت نه ژانر فانتزی.

پس همه یا بخشی از فیلم فانتزی یک سره از تخیل و رویا سرچشمه می گیرد و در آن اتفاقاتی می افتد که توجیه منطقی و واقع گرایانه ندارند، اما از آن جا که هر فیلمی جهان خاص خودش را می سازد، یک فیلم فانتزی زمانی پیروز است که بتواند این جهانی غریب را برای ما قابل باور کند. وقتی ما منطق آن جهان را پذیرفتیم و با آن همراه شدیم، آن اتفاقات و موجودات نه تنها برای ما عجیب نخواهند بود بلکه کاملا بدیهی هم به نظر می رسند.

به عنوان نمونه، در برخورد با فیلم ارباب حلقه ها به علت ساختمان درست اثر، وجود موجودات عجیب و غریبی مانند اورک ها یا الف ها و جادوگران و درخت های سحنگو نه تنها عجیب نیست، بلکه مختصات طبیعی چنین جهانیی به نظر می رسد. هیچ گاه ما از خودمان نمی پرسیم چرا یک حلقه باید چنین قدرتی داشته باشد و چرا موجودی در یک چشم بزرگ الجثه لانه نموده و فقط یک دغدغه دارد و آن هم به دست آوردن آن حلقه است.

ریشه های ژانر فانتزی به اساطیر دوران باستان و حتی قدیمی تر به قصه های انسان غارنشین بازمی گردد و این دقیقا همان جایی است که منتقدان و مخاطبِ معتقد به سطحی بودن این ژانر درکی از آن ندارد. افسانه ها و اساطیری مانند خدایان چندگانه یونان باستان نظیر زئوس و دیگران برای بیان حقیقتی ضروری بودند که به زبان الکن روزمره امکان بیان نداشت؛ آن ها بازتاب دهنده یک فرهنگ بودند و در عین حضور افسانه ها و اتفاقات محیرالعقول از آن حقیقت ناب سرچشمه می گرفتند. پس فهم و درک آن ها برای درک یک فرهنگ و یک تاریخ نه تنها مضر نیست، بلکه سردرآوردن از ساختار آن ها امری بسیار اساسی به شمار می رود. یا همین شاهنامه خودمان که در عین برخورداری از المان های فانتزی، سراسر تاریخ و فرهنگ است و برای شناخت انسان ایرانی، مهم ترین کتاب.

پس ژانر فانتزی مانند آن اسطوره ها، از عناصری برخوردار است که یکی از آن ها را می توان تقابل همیشگی خیر و شر دانست. در آن جهانهای افسانه ای همیشه خط کشی مشخصی میان قطب خیر داستان و قطب شر وجود دارد و اصلا دست درازی شر برای به دست آوردن چیزی و تقابل قهرمان با او است که درام را به پیش می برد؛ موضوعی که به وضوح در ارباب حلقه ها هم می توان دید.

اما خود ژانر فانتزی به زیرژانرهای مختلفی تقسیم می گردد که یکی از آن ها زیرژانر فانتزی فرادست (high fantasy) است. در این زیرژانر تمام آن جهانی مورد بحث منطق خاص خود را دارد و مثلا مانند زیرژانر فانتزی ابرقهرمانی نیست که فقط چند نفر قدرت های فوق طبیعی دارند و بقیه چیزها همان طوری است که من و شما در همین جهان معمولی می شناسیم. در فانتزی های فرادست، خالق به خلق یک جهان کامل و یک سر متفاوت دست می زند که معمولا در جهانیی با ظواهر قدیمی و در تاریخی نامشخص می گذرد و نبردهای حماسی میان خیر و شر در آن جریان دارد. برای فهم بهتر این زیرژانر می توان از مثال هایی مانند مجموعه هری پاتر (harry potter) یا مجموعه ماجراهای نارنیا (the chronicles of narnia) نام برد.

اما چرا فیلم های ارباب حلقه ها تا این حد پیروز بودند و محصولات این ژانر را تا سطح آثار هنری اصیل بالا کشیدند. سال ها بود که کارگردانی مانند تیم برتن با ساختن فیلم های ذیل زیرژانر فانتزی معاصر که به فیلم هایی مانند ادوارد دست قیچی یا اثر خوب دیوید فینچر یعنی قضیه عجیب بنجامین باتن اطلاق می گردد، اعتباری برای ژانر فانتزی دست و پا نموده بود اما این فیلم ارباب حلقه ها بود که به جهانی کاملا خیالی و کنده شده از واقعیت چنین اعتباری بخشید.

یکی از دلایل متنوع آن به استفاده درست کارگردان از کلیشه های ژانر تاریخی در دل یک درام فانتزی بازمی گردد. فیلم های تاریخی به آثاری اشاره دارند که داستان آن ها در برهه ای از تاریخ اتفاق می افتد و تکنولوژی های آن موقع و هم چنین شمایل نگاریش وابسته به همان دوره تاریخی است. مثلا اگر فیلمی داستانش در دوران ملکه ویکتوریا و در انگلستان آن موقع می گذرد اما شخصیت اصلی با ماشین زمان به آن دوران سفر نموده، نه تنها تاریخی نیست، بلکه اثری کاملا فانتزی محسوب می گردد که از تاریخ وقوع حوادثی خاص تغذیه می نماید تا داستانش را به پیش ببرد. پس فیلم تاریخی اثری است که اتفاقاتش هم از واقعیات زمانه اش سرچشمه می گیرد.

پیتر جکسون کاری کاملا برعکس انجام می دهد و کلیشه های ژانر تاریخی را می گیرد و آن ها را در جهانی فانتزی به کار می برد. به عنوان نمونه ما در فیلم های تاریخی مختلف نبرد سپاهیان را دیده ایم که از این سو و آن سو با هم سرشاخ می شوند و کارگردان هم سعی می نماید با هر چه مجذوب نماینده تر کردن این نبردها و ساختن سکانس های اکشن معرکه، مخاطب را تحت تاثیر قرار دهد. حال پیتر جکسون تمام آن دستاوردها را گرفته و مثلا در خاتمه قسمت دوم این مجموعه یک سمت نبرد را افرادی مانند آدمیزاد قرار داده و سر دیگر نبرد را اورک های خونخوار نشانده؛ وگرنه هم دوربینش همان دوربین فیلم های تاریخی است و هم شیوه نبرد ما را به یاد آن نوع سینما می اندازد؛ قلعه ای در محاصره دشمن است و آدم های خوب ها قصه، چشم انتظار یاریی هستند که قرار است از راه برسد.

موضوع دیگر لباس ها و سر و وضع قهرمانان درام است که عمیقا برای ما آشنا است. در فیلم هایی مانند ماجراهای نارنیا و حتی هری پاتر هم این گونه نیست که مخاطب با شمایل شخصیت ها این چنین احساس نزدیکی کند. علت این نزدیکی هم به تشابه لباس های افراد حاضر در قاب فیلم ساز با لباس های شخصیت های تاریخی در فیلم های تاریخی بازمی گردد و از آن جایی که یکی از اصول ژانرشناسی، شمایل نگاری شخصیت ها است و لباس هم بخشی از شمایل نگاری است، می توان چنین نتیجه گرفت که لباس ها، به ویژه لباس های شخصیت های مثبت ارباب حلقه ها مستقیم از سینمای تاریخی به فیلم راه یافته اند.

موضوع بعدی به آلات و ادواتی باز می گردد که افراد استفاده می نماید و اتفاقا در این جا پیتر جکسون آشکارا به زیرژانر شمشیر و صندل ارجاع می دهد. شمشیر و صندل هم ژانری است که داستانش در گذشته اتفاق می افتد و عموما بر مبارزه قهرمان یا قهرمان ها با دشمنی اشاره دارد. در این سینما قهرمانان و ضدقهرمانان عموما صندل های باستانی به پا دارند و از تیر و کمان یا شمشیر در نبردهای خود استفاده می نمایند. تمام فیلم های رابین هود (robin hood) یا فیلم گلادیاتور (gladiator) یا تروی (troy) چنین فیلم هایی هستند.

حال به ارباب حلقه ها توجه کنید؛ آراگون با بازی ویگو مورتنسن و لگولاس با بازی ارلاندو بلوم دقیقا شخصیت هایی متعلق به این نوع فیلم ها هستند. آن ها نه تنها از شمایل نگاری سینمای تاریخی بهره می برند، بلکه رابطه آن ها با سلاحشان، مانند رابطه قهرمان های درام های شمشیر و صندل با سلاحشان است. در چنین چارچوبی است که پیتر جکسون از مولفه های آشنا و واقعی که ما مدت ها است در فیلم های تاریخی می بینیم استفاده می نماید تا جهانی فانتزی و سراسر خیالی تصویر کند که ارتباطی با جهانی واقعی ما ندارد؛ در واقع او از واقعیت برای خلق جهانی منحصر به فردش قرض می گیرد.

اما نکته دیگری هم این وسط وجود دارد که گاهی در سینمای تاریخی به شکل کلیشه وجود دارد: آن هم الگوی سفر قهرمان است که البته این یکی مستقیما از جهان کتاب های تالکین وارد این فیلم ها شده است. جوزف کمبل اسطوره پرداز بزرگ آمریکایی به تفصیل از این الگو در جهانی اساطیر سخن گفته است؛ الگویی که در فیلم های تاریخی هم وجود دارد. در این فیلم ها شخصیت اصلی برای پیدا کردن قدرتی که بتواند با دشمنش رو در رو گردد اول باید از جهانیی تیره عبور کند؛ سختی بکشد، گرسنگی را تحمل کند، بی پناه و تنها باشد، از سرما و گرما رنج بکشد و غیره تا در نهایت بتواند از پس دشمن اصلی خود برآید. مثلا قهرمان فیلم گلادیاتور با بازی راسل کرو چنین دورانی را تحمل می نماید یا قهرمان فیلم کلاسیک بن هور با بازی چارلتون هستون که همه نوع رنجی می برد تا لقب قهرمان بگیرد.

البته باید اشاره نمود که ژانر تاریخی این الگو را از اساطیر باستانی دریافت نموده اما مخاطب قدیمی تر سینما به علت آشنایی بیشتر با ژانر تاریخی، چنین داستان هایی را بیشتر در قصه های آن نوع سینما دیده است تا سینمای فانتزی؛ ضمن این که در همین دو دهه گذشته تازه پای سینمای فانتزی به محصولات سالانه استودیوها باز شده و قبل از آن این همه فیلم فانتزی ساخته نمی شد؛ پس این کلیشه در سینمای تاریخی حضور بیشتری داشته تا در سینمای فانتزی.

حال نگاهی به راهی که فرودو بگینز با بازی الایجا وود پشت سر می گذارد کنید؛ او برای پیدا کردن نیرویی که بتواند از این بزرگترین قدرت موجود در آن جهان برآید تمام سختی ها و مشکلاتی را که بتوان تصور کرد از سر راه برمی دارد و با آن ها روبرو می گردد. راهی که او می رود انگار از دل همان اسطوره سفر قهرمان می آید تا در نهایت به فرودو بگینز این قدرت را بدهد که جهان در پرتو اعمالش به جایی امن تبدیل گردد. هم چنین است راهی که آراگون برای به دست آوردن شایستگی پادشاهی می رود یا راهی که جادوگر خوش قلب ماجرا با بازی ایان مک لین طی می نماید تا در نهایت هم به انسان ها یاری کند و هم به نهایت درجه جهان جادوگران نائل گردد.

قرنی بعد از تالکین و سال ها بعد از فیلم ارباب حلقه ها می توان تکرار همین الگوها را در کتابی به نام نغمه آتش و یخ (a song of ice and fire) و سریال ساخته شده بر اساس آن یعنی بازی تاج و تخت (game of thrones) دید.